Bitwa pod Krzyżopolem

Bitwa pod Krzyżopolem

Wojna polsko-bolszewicka
Czas	13–16 maja 1920
Miejsce	pod Krzyżopolem[a]
Terytorium	Ukraińska Republika Ludowa
Przyczyna	wyprawa kijowska
Wynik	zwycięstwo Polaków
Strony konfliktu
Polska  Rosyjska FSRR
Siły
51 pułk piechoty 60 Dywizja Strzelców
brak współrzędnych

Bitwa Krzyżopolem – walki polskiego 51 pułku piechoty Strzelców Kresowych z oddziałami sowieckiej 60 Dywizji Strzelców toczone w okresie II fazy operacji kijowskiej w czasie wojny polsko-bolszewickiej.

Geneza

25 kwietnia rozpoczęła się polska ofensywa na Ukrainie^[2][3]. Zgrupowane na froncie od Starej Uszycy nad Dniestrem po Prypeć trzy polskie armie uderzyły na wschód^[4][5].

Po stronie sowieckiej broniły się 12 Armia Siergieja Mieżeninowa w składzie 7., 44. i 58 DS oraz 17 DK, która osłaniała kierunek kijowski i białocerkiewski, a na lewym skrzydle 14 Armia Ijeronima Uborewicza w składzie 21., 41., 45. i 60 DS oraz 8 DK broniąca kierunku Żmerynka-Bracław^[6].

 Osobny artykuł: wyprawa kijowska.

Podczas polskiej ofensywy na Ukrainie 6 Armia gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego realizowała cele pomocnicze^[7]. Jej 12 Dywizja Piechoty prowadziła natarcie wzdłuż linii kolejowej Żmerynka – Odessa^[8].

Walczące wojska

Jednostka	Dowódca	Podporządkowanie
Wojsko Polskie
12 Dywizja Piechoty	gen. Marian Januszajtis	6 Armia
⇒ 51 pułk piechoty	płk Marian Kukiel	12 Dywizja Piechoty
→ III/ 51 pułku piechoty	kpt. Wojciech Tyczyński
– 5/51 pułku piechoty	ppor. Wojciech Wójcik
– 6/51 pułku piechoty	por. Józef Zawadzki
– 7/51 pułku piechoty	ppor. Jerzy Machniak
– 8/51 pułku piechoty	ppor. Alojzy Stupka
⇒ 12 pułk artylerii polowej
⇒ pociąg pancerny „Pionier”
⇒ pociąg pancerny „Iwaszkiewicz”
Armia Czerwona
60 Dywizja Strzelców	komdyw. P. Iwanow	14 Armia
⇒ 180 Brygada Strzelców		60 DS
→ 540 pułk strzelców

Walki pod Krzyżopolem

Natarcie na Krzyżopol

13 maja 51 pułk piechoty, wspierany przez dwie baterie 12 pułku artylerii polowej i pociągi pancerne „Iwaszkiewicz” oraz „Pionier”, uderzył na broniony przez oddziały 60 Dywizji Strzelców Krzyżopol. II batalion nacierał na wzgórza między wsią Altanka a lasem na wzgórzu 297, III batalion, bez 9 kompanii, na wzgórza między Kniażewem a stacją kolejową Kniaźpol, 9 kompania wraz z pociągiem pancernym „Pionier” – wzdłuż toru kolejowego. I batalion stanowił odwód pułku^[9].

Walki rozpoczęły się we wczesnych godzinach rannych. I batalion złamał opór przeciwnika na wzgórzu 297, skierował się na leśniczówkę Dubowo i podchodził pod stację kolejową Krzyżopol od południa. III batalion stoczył ciężką walkę o Kniaźpol. Kontratak sowieckiej kawalerii odparł dopiero ogniem karabinów maszynowych pociąg pancerny „Pionier”. O polskim sukcesie zdecydowało obejście przez 9 kompanię Kniaźpola, a przeciwnik wycofał się na stację kolejową Krzyżopol^[10]. Rozmieszczeni na dogodnym do obrony terenie Sowieci bronili się skutecznie. II batalion musiał obejść stację od południa i zagrozić odcięciem sowieckich pancerek. Zagrożeni okrążeniem Sowieci około 15.00 wycofali się ze stacji. Tymczasem dowódca pułku wprowadził do walki także odwodowy I batalion. Około południa zdobył on wieś Czobotarki^[11]. Zdobyciem stacji kolejowej Krzyżopol pułk zakończył działania w ramach ofensywy wojsk polskich na Ukrainie i rozpoczął okres uporczywych walk o utrzymanie Krzyżopola – najbardziej na południowy wschód wysuniętego punktu na froncie 6 Armii. Straty pułku w tym dniu to 1 zabity i 13 rannych. Pułk wziął kilku jeńców i zdobył obficie zaopatrzony magazyn kolejowy^[11].

Obrona Krzyżpola

W rejonie Krzyżpola pułk przeszedł do obrony. Miasteczka bronił II batalion, w pobliskiej Czobotarce stanął I batalion, a odwód stanowił III batalion i wraz z dowództwem pułku rozlokował się w Kniażewie. Na lewym skrzydle do obrony przeszedł 54 pułk piechoty ze sztabem w Sokołówce, na prawym 4 pułk strzelców podhalańskich z dowództwem w Miastkówce^[8]. 15 maja na Krzyżopol uderzyła 180 Brygada Strzelców. II batalion obsadził stację kolejową Krzyżopol dwiema kompaniami: 5 kompania zajęła stanowiska na zachód od toru, a 7. na wschód. Pozostałe kompanie rozmieszczone były w centrum miejscowości i stanowiły odwód. Pobliskie wsie: Nowosiółki, Tarnówka Wielka i Mała nie były bronione^[12].

Po zajęciu przez przeciwnika Nowosiółek, dowódca batalionu ocenił, że nieprzyjaciel uderzy na Krzyżopol od zachodu i zdecydował się przerzucić 8 kompanię z Krzyżopola na prawe skrzydło, by we współdziałaniu z 5 kompanią móc skutecznie kontratakować^[12]. Sowieci wyprowadzili jednak główne uderzenie z lasu na południowy wschód od linii kolejowej w lewe skrzydło II batalionu. Pierwszy atak odparły ogniem karabinów maszynowych 7. i 8 kompania. Przeciwnik ponowił jednak natarcie i wtargnął do Krzyżopola. Rozgorzały walki uliczne, podczas których czerwonoarmistów wsparli miejscowi komuniści. Ciężko ranny został dowódca 6 kompanii por. Józef Zawadzki, a dowodzenie nad dwoma kompaniami przejął dowódca 7 kompanii ppor. Jerzy Machniak. Kompanie, ulegając liczebnej przewadze, wycofały się, a Sowieci zajęli część miejscowości. Skutecznie kontratakowała 8/51 pułku piechoty ppor. Alojzego Stupki, która wykorzystując pagórkowaty teren, obeszła Krzyżopol i uderzyła na prawe skrzydło sowieckich oddziałów. Powodzenie kompanii wykorzystały pozostałe kompanie i, prowadzone do ataku przez dowódcę II batalionu kpt. Tyczyńskiego, odzyskały teren. W tym czasie 5 kompania ppor. Wójcika uderzyła na Nowosiółki i zajęła je^[13].

16 maja Sowieci zaatakowali I batalion rozmieszczony w Czobotarce. 1 i 3 kompania wycofała się z wioski. Wieczorem dowódca I batalionu zorganizował kontratak i przy wsparciu 3 baterii 12 pułku artylerii polowej odzyskał miejscowość. Po tej porażce Sowieci zrezygnowali z prób przełamania obrony w rejonie 51 pułku piechoty Strzelców Kresowych^[8].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Janusz Cisek, Konrad Paduszek, Tadeusz Rawski: Wojna polsko-sowiecka 1919–1921. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010.
• Tadeusz Kutrzeba: Wyprawa kijowska 1920 roku. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1937.
• Adam Przybylski: Wojna polska 1918–1921. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1930.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914–1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Juliusz S. Tym: Operacja zaczepna Wojska Polskiego na Ukrainie (25 kwietnia – 11 maja 1920). Szczecin: Instytut Pamięci Narodowej. Oddział w Szczecinie, 2020.
• Leopold Weber: Zarys historii wojennej 51-go pułku Strzelców Kresowych. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1928, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Lech Wyszczelski: Wojna o polskie kresy 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Bellona SA, 2011. ISBN 978-83-11-12866-8.