Zator (miasto)

Zobacz też: Zator w innych znaczeniach tej nazwy.
Zator
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Ratusz na rynku w Zatorze (2021)
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

oświęcimski

Gmina

Zator

Data założenia

XII wiek

Prawa miejskie

1292 do 1896, odzyskane 1934

Burmistrz

Szymon Matyja

Powierzchnia

11,52 km²

Wysokość

239 m n.p.m.

Populacja (31.12.2019)
• liczba ludności
• gęstość


3664[1]
318,1 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 33

Kod pocztowy

32-640

Tablice rejestracyjne

KOS

Położenie na mapie gminy Zator
Mapa konturowa gminy Zator, w centrum znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Zator”
Położenie na mapie powiatu oświęcimskiego
Mapa konturowa powiatu oświęcimskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Zator”
Ziemia49°59′47″N 19°26′17″E/49,996389 19,438056
TERC (TERYT)

1213094

SIMC

0927576

Urząd miejski
Rynek 10
32-640 Zator
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Zator (staropol. Zatór, niem. Neu(en)stadt, niem. Seifersdorf[2] wil. Naojśtaod) – miasto w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie oświęcimskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zator.

Miasto ma 3664 mieszkańców (31 grudnia 2019)[1].

Położenie

Miasto położone nad Skawą, w Kotlinie Oświęcimskiej. Znane z hodowli ryb – zwłaszcza karpia królewskiego – i cyklicznej imprezy Zatorskie Dni Karpia. Stolica Doliny Karpia.

Miasto zajmuje 11,52 km² (1 stycznia 2011)[3].

Toponimia

Nazwa pochodzi od wyrazu zator oznaczającego „zaparcie toru”, zablokowanie lub znaczne zwężenie drogi lub nurtu rzeki. Osada powstała więc w miejscu, gdzie prosty bieg rzeki został zahamowany, zmuszając do obejścia przeszkody. Taki naturalny zator jest widoczny na północ od miasta, a na południe od wsi Palczowice, gdzie Skawa ostro skręca na zachód. Oprócz naturalnej przeszkody nie brakowało też usypanych ręką człowieka, gdyż miejscowość od dawna słynęła z hodowli ryb, zwłaszcza karpia.

Lustracja z 1564 r. wyliczała w Zatorze 9 stawów, tj. 6 stawów w Łęgu (tzn. na przekopie od Skawy): Niżny, Bonar, Dąbrowny, Olszowy, Trzciany, Podwiesny (dodatkowo 5 odroślisk – gdzie odrastał narybek i 5 tarlisk) i 3 stawy w górnicy (tzn. na przekopie Wieprzówki): Borowy, Szydłowiecki, Nowy[4].

Po raz pierwszy Zator wspomniany został w 1228 r. w dokumencie wystawionym jakoby przez księcia Kazimierza I opolskiego jako darowizna dla Komesa Klemensa z rodu Świebodziców: „Contuli etiam prefate comiti Zator villam cum hominibus super Scauam et omni iure eorum” (dokument uchodzi za sfałszowany). Kasztelan Klemens zaś fundując klasztor Benedyktynek w Staniątkach obdarzył go Zatorem, co potwierdzał Konrad I mazowiecki w 1242 r. wymieniając Zator cum castoribus (z regale bobrowym, a więc prawem do łowienia bobrów). W 1243 r. mamy Zathor. Książę Bolesław V Wstydliwy w dokumencie wystawionym w Sandomierzu 23 lutego 1254 r. kilkukrotnie wymienia Zator[5].

28 maja 1260 r. w łacińskim dokumencie Władysława opolskiego wydanym w Raciborzu miejscowość wymieniona jest jako Zathar[6].

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zathor wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[7]. Sebastian Fabian Klonowic pisał w 1595 r. w poemacie krajobrazowo-obyczajowym Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi:

gdy coraz dawny zamula a torem mknie Wisła nowym, zowią to zatorem.

W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Zatoria[8]. Staropolską nazwę Zatór w 1867 roku podał Jan Nepomucen Gątkowski w książce Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego.

Funkcjonująca w średniowieczu nazwa niemiecka Neustadt (Neuenstadt) znaczy nowe miasto.

Historia

 Osobne artykuły: Księstwo oświęcimskie, Zatory i Zawada (toponim).
Staloryt Chateau de Zator / Zamek w Zatorze z pracy C. Forstera, Pologne, Paryż 1840, sygnowany Ch. Lataisse

W 1179 roku prawdopodobnie powstał w miejscu lokalizacji Zatora gródek graniczny mający strzec szlaku handlowego prowadzącego z Krakowa na Śląsk. W 1228 roku notowane są pierwsze zapiski o wsi Zator. W 1292 roku uzyskał prawa miejskie z nadania księcia cieszyńskiego Mieszka. Zator otrzymał prawo składu w 1292 roku[9]. Zasadźcami nowego miasta byli Rydygier i Piotr, wcześniej biorący udział w zakładaniu pobliskich Kęt. Tym razem również sprowadzili osiedleńców z Niemiec, a obok nazwy polskiej używano niemieckiej nazwy Neustadt (Newenstadt, Neestad)[10], dlatego czasem zaliczano miejscowość do bielskiej wyspy językowej.

Od 1315 roku miasto było częścią księstwa oświęcimskiego[11]. W latach 1445–1564 stolica księstwa zatorskiego powstałego z podziału księstwa oświęcimskiego.

W 1513 roku włączona do Korony Królestwa Polskiego. W 1564 roku wraz z całym księstwem oświęcimskim i zatorskim leżała w granicach korony w powiecie śląskim województwa krakowskiego jako siedziba starostwa niegrodowego. Po unii lubelskiej w 1569 roku księstwo Oświęcimia i Zatora stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w której pozostawało do I rozbioru w 1772 roku[11]. W XVI i XVII w. – centrum reformacji. W XV i XVI w. w Zatorze zbierał się sąd ziemski ławniczy zwany gajonym. Po inkorporacji, wprowadzono prawo ziemskie polskie, na podstawie którego utworzono w mieście sąd ziemski, który orzekał przez blisko sto lat, do połowy XVII w. Po stuletniej przerwie, w 1765 roku wznowił działalność, jednak władze zaborcze zlikwidowały go w 1784 roku[12].

Po rozbiorach Zator znalazł się w zaborze austriackim, wchodząc w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. W 1786 roku Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym „Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi” podał: Zator. Tu bywały sejmiki, sądy ziemskie i grodzkie. Akta tych xięstw w zamku, który znakomicie ozdobił i mieszkalnym uczynił teraz dziedzic JW. hrabia Dunin, przedtem starosta tutejszy, kawaler orderu ś. Stanisława[13]. W latach 1772–1918 cesarze austriaccy tytułowali się książętami Zatora (Herzog von Zator).

W latach 1815–1866 – na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Zator został włączony do Związku Niemieckiego. Od XIX w. rozwijał się w mieście drobny przemysł, jednak coraz bardziej odstawało ono gospodarczo od sąsiednich, większych ośrodków. W 1896 roku Zator został pozbawiony praw miejskich, które odzyskał dopiero w 1934. Podczas II wojny światowej został wcielony do III Rzeszy. 26 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyła Armia Czerwona. W latach 1975–1998 w woj. bielskim.

Kościół par. pw. św. Wojciecha i św. Jerzego z 1393 roku
Zamek w Zatorze
Kamienice przy rynku
Nowe budownictwo przy ul. Jana Pawła II

Zabytki

Obiekt wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[15].

  • Układ urbanistyczny.
  • Kościół pw. św. Wojciecha i św. Jerzego.
    Kościół parafialny z 1393 r. Gotycki z elementami neogotyku. Kilkukrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959–1973 z częściową przebudową wnętrza. Obok kościoła grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej, właścicielki dóbr zatorskich w XVIII / XIX w. W krypcie pod kościołem spoczywają kolatorzy zatorskiej świątyni m.in. Anna z Tyszkiewiczów Potocka-Wąsowiczowa i jej mąż gen. St. Wąsowicz, adiutant Napoleona I oraz Maurycy i Ludwika Potoccy. Wewnątrz kościoła neogotycki ołtarz z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej okrytym srebrną sukienką oraz droga krzyżowa autorstwa słowackiego malarza Bohuna. Obraz Chrystusa w koronie cierniowej, dwa inne w nawie prawej. Tył wnętrza kościoła nowoczesny, żelbetonowy. Chór organowy modernistyczny. Organy dwuwieżowe, piszczałkowe o barokowym brzmieniu, nowoczesne. Jest to kościół dziekański.
  • Wozownia/oficyna pl. Kościuszki 4;
  • pałac, otoczenie, park tarasowy, oficyna (tzw. „portierówka”), brama z fragmentem muru obwodowego.
    Obiekt pierwotnie o cechach obronnych, książęcy z 1445 r., przebudowany na rezydencję magnacką. Gruntownie odrestaurowany przez Potockich w 1836 r. według projektu F.M. Lanciego, następnie po wojnie w latach 1960–1970. Sale na parterze udostępnione zwiedzającym;
  • wczesnośredniowieczne grodzisko.

Inne zabytki

  • Relikty fortyfikacji miejskich – zachowane fragmenty średniowiecznych obwarowań miejskich w zachodniej części miasta.
  • Kompleksy stawów rybnych o średniowiecznej genezie.
  • Cmentarz komunalny z 1784 r.
  • Cmentarz żydowski z poł. XIX w.
  • Aleja lipowa – pomnik przyrody.
  • Folwark „Podlipki”.
  • Figury (m.in. św. Jana Kantego, św. Jana Nepomucena i wiele innych) oraz liczne krzyże przydrożne
  • Park z XIX w.

Gospodarka i przemysł

Strefa Aktywności Gospodarczej

W latach 2009–2012 oddano pod inwestycje blisko 40 ha uzbrojonych infrastrukturalnie terenów z zaprojektowanym dogodnym rozwiązaniem komunikacyjnym, w tym 30 ha na działalność przemysłową i 8 ha pod usługi. Wydzielone 4,9 ha zatorskiej strefy zostało włączone w Specjalną Strefą Ekonomiczną, podstrefę Krakowskiego Parku Technologicznego. Docelowo SAG-SSE Zator obejmie ponad 100 ha terenów inwestycyjnych.

Turystyka

Park Mitologii
  • Lunapark „Zatorland” w skład którego wchodzi Park Ruchomych Dinozaurów, Park Mitologii, Park Świętego Mikołaja, Park Bajek i Stworzeń Wodnych oraz Park Owadów. Na terenie Lunaparku znajduje się między innymi kino 5D.[16]
  • Największy w Polsce rodzinny park rozrywki „Energylandia”, otwarty 14 lipca 2014 r.
  • Łowiska wędkarskie, m.in.: Podlipki, Zakole A, Zbiornik Piastowski, Zbiornik Tęczak.
  • Trasy rowerowe o różnym stopniu trudności m.in.: Dookoła Doliny Karpia, Dookoła Stawów Pełnych Karpia, Szlak Wiślany.
  • Ośrodek wypoczynkowy stylizowany na dziki zachód Western Camp Resort.

Sport

Transport

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Wyniki badań bieżących [online], Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [dostęp 2020-07-31] .
  2. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Т. XIV: Worowo – Żyżyn. Warszawa, 1895. s. 465.
  3. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 26 lipca 2013, ISSN 1505-5507 .
  4. ↑ StanisławS. Rospond StanisławS., Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 447 .
  5. ↑ ZbigniewZ. Perzanowski ZbigniewZ., Dawny Zator, [w:] Cracovia, Polonia, Europa, Kraków 1995, s. 387–400, ISBN 83-86077-67-0 .
  6. ↑ FranciszekF. Kulczycki FranciszekF., Monumenta mediiaevi historica res gestas Poloniae illustrantia, t. IX, Kraków 1886, XL .
  7. ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, Liber Beneficiorum, Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 229.
  8. ↑ Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 182. ISBN 978-83-910595-2-4.
  9. ↑ StanS. Lewicki StanS., Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych, Warszawa 1920, s. 134 .
  10. ↑ Krzysztof Koźbiał. Wadowice na tle osad starostwa zatorskiego. Zarys dziejów do 1772 roku. „Wadoviana”. 3, s. 38, 1999. 
  11. ↑ a b Jan NepomucenJ.N. Gątkowski Jan NepomucenJ.N., Rys dziejów księstwa oświęcimskiego i zatorskiego, Lwów 1867 .
  12. ↑ M.M. Pawlikowski M.M., Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012 .
  13. ↑ Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: „Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi”, Przemyśl 1786, s. 8.
  14. ↑ Karte von der, Germania, Kleinpolen, Hungary, Walachai u. Siebenbuergen nebst Theilen der angraenzenden Laender z „Claudii Ptolemaei geographicae enarrationis libri octo”, 1525, Strassburg.
  15. ↑ Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2023-12-01] .
  16. ↑ Dinozatorland.
  17. ↑ Strona miasta i gminy Zator.

Linki zewnętrzne

  • Zator, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 457 .
  • Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona
  • p
  • d
  • e
Gmina Zator
Miasto
  • Zator
Wsie
Integralne
części wsi

  • p
  • d
  • e
Miasta
Gminy miejskie
Gminy miejsko-wiejskie
  • Brzeszcze
  • Chełmek
  • Kęty
  • Zator
Gminy wiejskie
  • Osiek
  • Oświęcim
  • Polanka Wielka
  • Przeciszów

Herb powiatu oświęcimskiego

  • p
  • d
  • e
Powiat oświęcimski (1920–32 i 1951–75)
Przynależność wojewódzka
  • woj. krakowskie (1920–32)
  • woj. krakowskie (1951–75)
Miasta (1920–32)
Miasteczka (1920–32)
  • brak
Gminy miejskie (1920–32 i 1951–75)
Osiedla (1954–72)
Gminy wiejskie zbiorowe (1951–75)
  • Brzeszcze (← do 1954)
  • Jawiszowice (od 1973)
  • Kęty (←)
  • Osiek (←)
  • Oświęcim (←)
  • Przeciszów (od 1973)
  • Wilamowice (od 1951)
  • Zator (←)
Gromady
(1954–72)
  • Babice (1954–60)
  • Bielany (1954–61)
  • Brzeszcze (1954)
  • Brzezinka (1954–72)
  • Bulowice (1954–72)
  • Dankowice (1954–72)
  • Grojec (1954–72)
  • Hecznarowice (1954–61)
  • Jawiszowice (1956–72)
  • Nowa Wieś (1954–72)
  • Osiek (1954–72)
  • Palczowice (1954–57)
  • Piotrowice (1954–61)
  • Pisarzowice (1954–72)
  • Podolsze (1954–60)
  • Polanka Wielka (1954–72)
  • Poręba Wielka (1954–61)
  • Przecieszyn (1954–61)
  • Przeciszów (1954–72)
  • Rajsko (1954–61)
  • Rudze (1954–57)
  • Stara Wieś (1954–61)
  • Trzebieńczyce (1956–57)
  • Witkowice (1954–61)
  • Włosienica (1954–72)
  • Zator (1954–56)
  • Zator (1958–72)
  • p
  • d
  • e
Powiat wadowicki (1920–39 i 1945–75)
Przynależność wojewódzka
  • woj. krakowskie (1920–39)
  • woj. krakowskie (1945–75)
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)
Miasteczka (1920–34)
Gminy miejskie (1920–39 i 1945–75)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–39, 1945–54 i 1973–75)
  • Andrychów[A]
  • Brody (od 1973)
  • Brzeźnica[B]
  • Budzów (1945–54)
  • Chocznia (1946–54)
  • Kalwaria (do 1939[B] i 1945–54)
  • Lanckorona (od 1973)
  • Maków[C] (do 1954)
  • Mucharz[A]
  • Ryczów (1945–54)
  • Spytkowice[A] (do 1945 i od 1973)
  • Stryszów[B]
  • Tomice (od 1973)
  • Wadowice (do 1939[B][A] i 1945–54)
  • Wieprz[A]
  • Zator[A] (do 1950 →)
  • Zawoja[C] (do 1954)
  • Zembrzyce[B] (do 1945 i 1949–54)
Gromady
(1954–72)
  • Andrychów (1959–72)
  • Bachowice (1954–60)
  • Barwałd (1954–72)
  • Biała (1954–55 →)
  • Bieńkówka (1954–55 →)
  • Brody (1954–59)
  • Brody (1967–72)
  • Brzeźnica (1954–72)
  • Budzów (1954–55 →)
  • Chocznia (1954–72)
  • Frydrychowice (1954–72)
  • Gierałtowice (1954–61)
  • Głębowice (1954–61)
  • Grzechynia (1954–55 →)
  • Harbutowice (1954–55 →)
  • Inwałd (1954–72)
  • Izdebnik (1954–61)
  • Jachówka (1954–55 →)
  • Jaroszowice (1954–68)
  • Juszczyn (1954–55 →)
  • Kalwaria Zebrzydowska (1959–66)
  • Klecza Dolna (1954–61)
  • Lanckorona (1954–72)
  • Leńcze (1954–61)
  • Łękawica (1954–61)
  • Marcyporęba (1954–61)
  • Mucharz (1954–72)
  • Palcza (1954–55 →)
  • Paszkówka (1954–72)
  • Ponikiew (1954–60)
  • Przytkowice (1954–72)
  • Radocza (1960–72)
  • Roczyny (1954–61)
  • Ryczów (1954–72)
  • Rzyki (1954–59)
  • Skawica (1954–55 →)
  • Spytkowice (1954–72)
  • Stronie (1954–68)
  • Stryszów (1954–72)
  • Sułkowice (1954–59)
  • Śleszowice (1954–55 →)
  • Świnna Poręba (1954–57)
  • Targanica (Targanice) (1954–72)
  • Tarnawa Dolna (1954–55 →)
  • Tłuczań (1954–61)
  • Tomice (1954–60)
  • Wadowice (1969–72)
  • Wieprz (1954–72)
  • Witanowice (1954–61)
  • Woźniki (1954–60)
  • Wysoka (1954–68)
  • Zagórnik (1954–59)
  • Zawoja (1954–55 →)
  • Zebrzydowice (1954–59)
  • Zembrzyce (1954–55 →)
  • Żarnówka (1954–55 →)
  1. ↑ a b c d e f g h i podczas okupacji 1939–45 włączono do III Rzeszy (rejencja katowicka); nawias oznacza gminę zniesioną w GG (w III Rzeszy obowiązywały gminy jednostkowe)
  2. ↑ a b c d e f podczas okupacji 1939–45 włączono do Landkreis Krakau
  3. ↑ a b c podczas okupacji 1939–45 włączono do Landkreis Neumarkt
  • p
  • d
  • e
Województwo bielskie (1975–1998)
Miejscowości o statusie miasta
(1975–1998)
„Miasta” (1975–1991) /
Gminy miejskie (1991/92–1998)
Gminy miejsko-wiejskie[A][B]
(1991/92–1998)
  • Andrychów
  • Chełmek
  • Kalwaria Zebrzydowska
  • Kęty
  • Maków Podhalański
  • Skoczów
  • Strumień
  • Wadowice
  • Wilamowice
  • Zator
„Gminy” (1975–1991) /
Gminy wiejskie (1991/92–1998)
  • Andrychów (do 1991[A][B])
  • Brenna
  • Brody (do 1976)
  • Brzeźnica
  • Buczkowice (do 1976 i od 1990)
  • Budzów
  • Chełmek (do 1991[A][B])
  • Chybie
  • Czernichów
  • Dębowiec
  • Gilowice (do 1976 i od 1991)
  • Gilowice-Ślemień (1976–91)
  • Goleszów
  • Haźlach (Hażlach)[C]
  • Istebna
  • Jasienica
  • Jaworze (od 1991)
  • Jeleśnia
  • Kalwaria Zebrzydowska (1976–91[A][B])
  • Kęty (do 1991[A][B])
  • Komorowice (do 1976)
  • Koszarawa
  • Kozy
  • Lanckorona
  • Lipowa
  • Łękawica (do 1976 i od 1991)
  • Łodygowice
  • Maków Podhalański (do 1991[A][B])
  • Milówka
  • Mucharz
  • Osiek
  • Oświęcim
  • Polanka Wielka (od 1992)
  • Porąbka
  • Przeciszów
  • Radziechowy-Wieprz
  • Rajcza
  • Skoczów (do 1991[A][B])
  • Spytkowice
  • Stare Bielsko (do 1976)
  • Strumień (do 1991[A][B])
  • Stryszawa
  • Stryszów
  • Szczyrk (1976-90)
  • Ślemień (do 1976 i od 1991)
  • Świnna
  • Tomice
  • Ujsoły
  • Wadowice (do 1991[A][B])
  • Wapienica (do 1976)
  • Węgierska Górka
  • Wieprz
  • Wilamowice (do 1991[A][B])
  • Wilkowice
  • Zator (do 1991[A][B])
  • Zawoja
  • Zembrzyce
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Do 1991, miasto i jednoimienna gmina posiadały wspólne organa, mimo że stanowiły odrębne jednostki administracyjne.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Na przełomie 1991/92, miasto i jednoimienną gminę (posiadające wspólne organa) formalnie połączono w jedną gminę miejsko-wiejską.
  3. ↑ 1 I 1997 zmiana nazwy gminy: Haźlach → Hażlach.
  • VIAF: 236579251
  • NKC: xx0154366
  • J9U: 987011386278505171