Region łysogórski

Region łysogórski – jedna z dwóch podstawowych jednostek podziału geologicznego Gór Świętokrzyskich. Region łysogórski czyli północny przeciwstawia się regionowi kieleckiemu czyli południowemu^[1]. W literaturze anglojęzycznej czasami używa się akronimu NHCM (ang. Northern Holy Cross Mountains)^[2].

Definicja

Kontekst geologiczny

Góry Świętokrzyskie to obszar odsłonięć skał paleozoicznych, otoczony wychodniami skał mezozoicznych i kenozoicznych. W wąskim znaczeniu termin „Góry Świętokrzyskie” odnosi się wyłącznie do trzonu paleozoicznego przeciwstawionego mezo- i kenozoicznemu obrzeżeniu. Podział na regiony łysogórski i kielecki dotyczy trzonu paleozoicznego^[3].

Cechy wyróżniające i granice

Jednostki podziału geologicznego Gór Świętokrzyskich można pojmować dwojako:

• jako regiony facjalne, to znaczy jednostki odznaczające się podobnym wykształceniem równowiekowych utworów skalnych;
• jako bloki tektoniczne, to znaczy jednostki oddzielone znacznymi nieciągłościami skorupy ziemskiej.

Wyróżnienie regionów facjalnych opiera się na całości obserwowalnych cech utworów skalnych. Region północny (łysogórski) odznacza się większą ciągłością sedymentacji i bardziej głębokowodnym charakterem utworów skalnych, natomiast południowy (kielecki) – większą liczbą luk sedymentacyjnych i osadami bardziej płytkowodnymi^[4].

Regionom facjalnym odpowiadają jednostki tektoniczne: blok łysogórski na północy i blok małopolski na południu. Południową granicą regionu łysogórskiego jest dyslokacja świętokrzyska (uskok świętokrzyski, szew świętokrzyski)^[5], rozcinająca skorupę ziemską na głębokość około 50 km i przebiegająca w przybliżeniu u południowego podnóża Łysogór^[6] w kierunku WNW–ESE^[7]. Ku północy utwory paleozoiczne regionu łysogórskiego (łysogórsko-radomskiego, choć czasami od regionu łysogórskiego odróżnia się strefę radomsko-kraśnicką^[8]) zapadają pod skały młodsze; północną granicą bloku łysogórskiego jest strefa Teisseyre'a-Tornquista^[9].

W różnych okresach dziejów Ziemi granica między regionami facjalnymi łysogórskim i kieleckim znajdowała się na linii dyslokacji świętokrzyskiej lub na południe od niej^[1] (najdalej na południe w famenie)^[10].

Historia badań

Pierwsze obserwacje na temat zróżnicowania facjalnego dewonu środkowego Gór Świętokrzyskich przedstawił Dymitr Sobolew^[11]. Formalnie region łysogórski wyróżnił Jan Czarnocki^[12].

W drugiej połowie XX wieku, po rozpowszechnieniu się tektoniki płyt, możliwe stało się podjęcie zagadnienia interpretacji zróżnicowania facjalnego jako wyrazu różnic w historii paleogeograficznej odpowiednich obszarów^[13], jednak dotychczas nie uzyskano w całości zadowalającego rozwiązania^[2].

Paleozoik łysogórski

Profil

W regionie łysogórskim występuje najbardziej kompletny profil paleozoiku w południowej Polsce, od środkowego kambru po najwyższy dewon, z jedną luką w dolnym ordowiku. W części dolnego dewonu występują osady lądowe, jednak nie ma luki^[14][8].

Z wydzieleń litostratygraficznych ograniczonych do regionu łysogórskiego można wymienić środkowodewońską formację skalską z bogatą fauną^[15][16].

Podział na jednostki niższego rzędu

Region łysogórski można podzielić na trzy jednostki tektoniczne (od południa ku północy): jednostkę (lub monoklinę) łysogórską, synklinę bodzentyńską i antyklinę bronkowicko-wydryszowską^[8].

Interpretacja paleogeograficzna

W dewonie blok łysogórski i małopolski były już na pewno połączone^[13] i znajdowały się na południowym szelfie Laurosji^[17]. Natomiast to, czy przed dewonem ich ewolucja tektoniczna przebiegała razem czy osobno oraz jaki był stosunek bloku łysogórskiego do paleokontynentu Baltiki, jest ciągle kwestią sporną^[18][2]. Region łysogórski interpretowano jako część kratonu wschodnioeuropejskiego, terran kaledoński, obszar fałdowań kaledońskich lub obszar fałdowań waryscyjskich^[7].

Przypisy