Goryczka
 | Ten artykuł dotyczy rośliny zielnej. Zobacz też: gencjana – środek dezynfekujący. |
 Goryczka wiosenna | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | eukarionty | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | rośliny | ||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | okrytonasienne | ||||
| Klasa | Magnoliopsida | ||||
| Nadrząd | astropodobne | ||||
| Rząd | goryczkowce | ||||
| Rodzina | goryczkowate | ||||
| Rodzaj | goryczka | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Gentiana L. Sp. Pl. 227. 1753 | |||||
| Typ nomenklatoryczny | |||||
| Gentiana lutea L.[3] | |||||
| |||||
| |||||
| |||||
Goryczka (Gentiana L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny goryczkowatych. Rodzaj ten obejmuje ok. 335[5]–400[6] gatunków. Występują one na całym świecie, głównie w klimacie umiarkowanym, na obszarach górskich[6][7]. Zasiedlają alpejskie łąki, miejsca skaliste, bagna i widne lasy[7]. Pochodzenie naukowej nazwy Gentiana wiązane jest z imieniem króla Ilirii z II w. p.n.e. Gentiosa, któremu przypisywano odkrycie leczniczych właściwości tych roślin[8]. Rośliny znajdują zastosowanie lecznicze, w szczególności goryczka żółta, używana także do barwienia likierów[7].
Rozmieszczenie geograficzne
Zasięg rodzaju obejmuje całą strefę umiarkowaną półkuli północnej. W strefie międzyzwrotnikowej obejmuje obszary górskie – w południowej Azji sięgając po Nową Gwineę i wschodnią Australię oraz w Ameryce Środkowej i wzdłuż obszarów górskich Ameryki Południowej do jej południowej części włącznie z Falklandami[5]. Ogromna większość gatunków rośnie w Azji – ok. 300[7], z czego w Chinach ok. 250[5]. W Europie występuje 29 gatunków (z czego 8 w Polsce[9]). Na innych kontynentach poza Eurazją występują bardzo nieliczne gatunki[7], w Afryce rodzaj reprezentowany jest tylko w Maroku[5].
- Gatunki flory Polski[9]
- goryczka kropkowana Gentiana punctata L.
- goryczka krótkołodygowa Gentiana clusii J.O.E. Perrier & Song.
- goryczka krzyżowa Gentiana cruciata L.
- goryczka przezroczysta Gentiana frigida Haenke
- goryczka wąskolistna Gentiana pneumonanthe L.
- goryczka wiosenna Gentiana verna L.
- goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea L.
- goryczka śniegowa Gentiana nivalis L.
W 2017 roku odnaleziono, a w 2023 ogłoszono odkrycie w polskich Tatrach na dwóch stanowiskach Gentiana orbicularis Schur (≡ Gentiana brachyphylla subsp. favratii)[10].
Morfologia
- Pokrój
- Przeważnie byliny kłączowe, rzadziej rośliny roczne lub dwuletnie[6]. Zwykle są to niskie rośliny alpejskie, ale należą tu też gatunki osiągające do 1,5 m wysokości[7]. Pędy są prosto wzniesione lub podnoszące się, z łodygami często kreskowanymi lub kanciastymi. Niektóre gatunki mają system korzeniowy wiązkowy, inne palowy, z tęgim i drewniejącym korzeniem, czasem występuje kilka zgrubiałych korzeni[11].
- Liście
- Naprzeciwległe (rzadko okółkowe lub skupione w rozecie przyziemnej[11]), całobrzegie, siedzące, zwykle nagie[7].
- Kwiaty
- Wyrastają pojedynczo lub po kilka skupionych w wierzchotkach, czasem dodatkowo skupionych w szczytowym lub okółkowym kwiatostanie złożonym[11]. Kwiaty są duże, promieniste, zwykle pięciokrotne (rzadko 4-, 6–8-krotne[11]) o koronie zrosłopłatkowej, rurkowatej, dzwonkowatej lub lejkowatej, różnie zabarwionej. W pąku płatki korony skręcone[7]. Kielich zrosłodziałkowy, z ząbkami nitkowatymi do jajowatych i wyraźnymi wiązkami przewodzącymi[11]. Pręcików jest 5, ich pylniki są zwykle okazałe[7], a nitki przyrośnięte do nasady rurki korony, u nasady oskrzydlone[11]. Zalążnia górna (siedząca lub wyniesiona na gynoforze[11]), dwukomorowa. Znamiona tęgiego i krótkiego zwykle słupka są 2-łatkowe lub 2-wrębne[7], rzadziej szyjka jest nitkowato wydłużona[11]. Cechą charakterystyczną, różniącą goryczki od podobnego rodzaju goryczuszka jest występowanie w koronie wyrostków między łatkami i brak rzęsek w gardzieli korony.
- Owoc
- Wielonasienna, walcowata lub elipsoidalna[11] torebka otwierająca się dwiema klapami. Nasiona często oskrzydlone[7].
Systematyka
- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny goryczkowatych (Gentianaceae), z plemienia Gentianeae i podplemienia Gentianinae[4].
Rodzajem siostrzanym względem Gentiana jest Tripterospermum. Rodzaje te rozdzieliły się 9,45 miliona lat temu. Oba tworzą jeden z dwóch głównych kladów w obrębie podplemienia Swertiinae. Do drugiego kladu należy kilka rodzajów obejmujących gatunki w tradycyjnym, szerokim ujęciu zaliczane do Gentiana takie jak: Gentianopsis, goryczuszka Gentianella i Comastoma[12].
- Relacje filogenetyczne w obrębie podplemienia Swertiinae[12]
| Swertiinae |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Lista gatunków
Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju goryczka.
Ochrona
W Polsce wszystkie gatunki goryczki występujące dziko objęte są ochroną gatunkową.
Zastosowanie
Wiele gatunków jest uprawianych jako rośliny ozdobne. Niektóre gatunki mają własności lecznicze. Za odkrywcę leczniczych właściwości wyciągu z goryczki górskiej uznaje się Gentiosa, króla Ilirii[13].
- goryczka alpejska Gentiana alpina Vill.
- goryczka bezłodygowa Gentiana acaulis L.
- goryczka Bursera Gentiana burseri Lapeyr.
- goryczka biała Gentiana alba Muhl.
- goryczka dahurska Gentiana dahurica Fisch.
- goryczka drewniejąca Gentiana dendrologi C.Marquand
- goryczka drobnolistna Gentiana angustifolia Vill.
- goryczka Farrera Gentiana lawrencei Burkill
- goryczka kaszmirska Gentiana cachemirica Decne.
- goryczka lagodechijska Gentiana lagodechiana Grossh.
- goryczka Makino'ego Gentiana makinoi Kusn.
- goryczka Newberryego Gentiana newberryi A.Gray
- goryczka odporna Gentiana gelida Bieb.
- goryczka Oliviera Gentiana olivieri Griseb.
- goryczka osobliwa Gentiana paradoxa Albov
- goryczka pannońska Gentiana pannonica Scop.
- goryczka Parryego Gentiana parryi Engelm.
- goryczka paskowana Gentiana sino-ornata Balf.f.
- goryczka purpurowa Gentiana purpurea L.
- goryczka rozesłana Gentiana decumbens L.f.
- goryczka rurkowata Gentiana siphonantha Maxim. ex Kusn.
- goryczka siedmiodzielna Gentiana septemfida Pall.
- goryczka stożkowata Gentiana obconica T.N.Ho
- goryczka szczecinkowata Gentiana setigera A.Gray
- goryczka szerokokielichowa Gentiana prolata Balf.f.
- goryczka szorstka Gentiana scabra Bunge
- goryczka trójkwiatowa Gentiana triflora Pall.
- goryczka tybetańska Gentiana tibetica King
- goryczka Walujewa Gentiana walujewii Regel & Schmalh.
- goryczka wielkolistna Gentiana macrophylla Pall.
- goryczka zachodnia Gentiana occidentalis Jakow.
- goryczka żółta Gentiana lutea L.
Przypisy
- ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2011-11-30] (ang.).
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].
- ↑ a b Genus Gentiana L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-08-15].
- ↑ a b c d Gentiana Tourn. ex L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-08-15].
- ↑ a b c GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- ↑ a b c d e f g h i j k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 208. ISBN 0-333-74890-5.
- ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 76. ISBN 83-05-12868-7.
- ↑ a b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 87, ISBN 978-83-62975-45-7 .
- ↑ MarcinM. Nobis MarcinM. i inni, New national and regional plant records: Contribution to the flora of the Old World countries, „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”, 92, 2023, s. 1-21 [dostęp 2023-06-08] .
- ↑ a b c d e f g h i Gentiana Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-08-15].
- ↑ a b Yu Zhang, Jingya Yu, Mingze Xia, Xiaofeng Chi, Gulzar Khan, Shilong Chen, Faqi Zhang. Plastome sequencing reveals phylogenetic relationships among Comastoma and related taxa (Gentianaceae) from the Qinghai–Tibetan Plateau. „Ecology and Evolution”. 11, 22, s. 16034-16046, 2021. DOI: 10.1002/ece3.8274.
- ↑ Praca zbiorowa: Oxford - Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Indoeuropejczycy - Celtowie. T. 12. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 171. ISBN 83-7425-367-3.
- ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
- ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 88-89. ISBN 978-83-925110-5-2.
