Denazalizacja

Zobacz hasło denazalizacja w Wikisłowniku

Denazalizacja lub odnosowienie to zmiana fonetyczna polegająca na zatracie artykulacji nosowej przez samogłoskę nosową i przejściu jej w samogłoskę ustną.

Języki słowiańskie

Język prasłowiański miał dwie samogłoski nosowe: przednią ę oraz tylną ǫ. W wyniku denazalizacji większość języków słowiańskich utraciła je. Obie nosówki zachowały się w językach lechickich (w tym polskim) i w niektórych gwarach słoweńskich, macedońskich i bułgarskich. W pozostałych dawne ę, ǫ przeszły w rozmaite samogłoski ustne[1]. Odnosowienie spotyka się w nazwach słowiańskich zapisanych już w X wieku[2], np. w dziele Konstantyna Porfirogenety O narodach[3].

  • W językach wschodniosłowiańskich ę przeszło w ’a, podczas gdy ǫ przeszło w u[3]. Przykłady: psł. pętь > ros. пять (piatʹ) „pięć”; psł. dǫbъ > ros. дуб (dub) „dąb”
  • W językach czesko-słowackich zasadniczo tak samo jak u wschodniosłowiańskich ę przeszło w ’a, podczas gdy ǫ przeszło w u[4], jednak tu obraz zaciemniają późniejsze zmiany fonetyczne, m.in. czeskie przejście samogłoski a między dwoma miękkimi spółgłoskami na e[5]. Przykłady: psł. męso > czes. maso „mięso”, psł. dǫbъ > czes. dub „dąb”, ale psł. pętь > czes. pět (a między miękkimi przechodzi w e).
  • W języku słoweńskim ę przeszło w e, podczas gdy ǫ przeszło w o (wyłączając niektóre gwary, które zachowały nosówki)[6]. Przykłady: psł. pętь > słoweń. pẹ̑t „pięć”; psł. dǫbъ > słoweń. dọ̑b „dąb”

W polskim języku literackim – mimo ogólnego zachowania samogłosek nosowych – odnosowienie zachodzi w pewnych pozycjach: przede wszystkim w wygłosie, np. mówię (wymawiane mówie), żonę (wymawiane żone) oraz wewnątrz wyrazu przed spółgłoskami płynnymi, np. wzięli (wymawiane wzieli). W niektórych polskich gwarach występuje ono szerzej – w części Małopolski samogłoski nosowe całkowicie zanikły (zamiast ząb, zęby wymawia się tam zob, zeby)[7].

Język litewski

Litewskie litery ą ę į ų oznaczają dawne samogłoski nosowe, które obecnie wymawia się jako długie samogłoski ustne.

Przypisy

  1. ↑ Polański 1999 ↓, s. 111.
  2. ↑ Stieber 1989 ↓, s. 46–48.
  3. ↑ a b Kuraszkiewicz 1963 ↓, s. 17.
  4. ↑ Stieber 1965 ↓, s. 19.
  5. ↑ Stieber 1965 ↓, s. 55–56.
  6. ↑ Sławski 1962 ↓, s. 17,25.
  7. ↑ Urbańczyk 1978 ↓, s. 226.

Bibliografia

  • KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .
  • Zdzisław Stieber: Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989. ISBN 83-01-00663-3.
  • Stanisław Urbańczyk: Encyklopedia wiedzy o języku polskim. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1978.
  • Władysław Kuraszkiewicz: Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1963.
  • Zdzisław Stieber: Zarys dialektologii języków zachodnio-słowiańskich. Wyd. 2. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965.
  • Franciszek Sławski: Zarys dialektologii południowosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.
  • Języki Indoeuropejskie, red. L. Bednarczuk, tom II, Warszawa 1988
  • Gramatyka historyczna języka polskiego, K. Długosz-Kurczabowa, St. Dubisz, Warszawa 2006